Kuantum Hesaplama: Algoritmalardan Hukuka

ÖZET (ABSTRACT)
Son günlerde Google Quantum AI ekibinin Willow çipi ve üzerinde çalıştırdığı “Quantum Echoes” adlı algoritmayla eriştiği donanım doğrulanabilir kuantum üstünlüğü iddiası, hem teknik hem de ekonomik/siyasi gündemi hızla etkiledi. Aynı zamanda ABD yönetiminin bazı kuantum şirketlerine doğrudan veya dolaylı finansman/hisse alımı görüşmeleri olduğu yönünde haberler borsa fiyatlarına yansıyor. Bu gelişmeler, kriptografiden verinin korunmasına, ulusal güvenlik ve ihracat kontrollerinden fikri mülkiyet ve rekabet hukukuna kadar bilişim hukuku cephesinde hızlı ve derin etkiler yaratabilir.

1. Kuantum algoritması nedir, nasıl işler? (Teknik çerçeve — kısa ve anlaşılır)

Klasik bilgisayarlar bit kullanır (0 veya 1). Kuantum bilgisayarlarda temel birim kübit (qubit) olup kuantum mekaniğinin süperpozisyon ve dolanıklık (entanglement) özelliklerini kullanır. Bir kuibit aynı anda 0 ve 1 durumlarının süperpozisyonu olabilir; dolanık kübitler birlikte ölçüldüğünde korelasyon gösterir. Kuantum algoritmaları, bu özellikleri kullanarak belirli problemlere klasik algoritmalara kıyasla (bazı problemlerde) süperpolinomsal veya üssel avantaj sağlayabilir.

• Örnek klasik kuantum algoritmaları:

  • Shor’un algoritması — tamsayıların çarpanlara ayrılmasında üstel hızlanma (kriptografik etkileri büyük).

  • Grover algoritması — arama hızını karekök düzeyinde hızlandırır (genel arama/optimizasyon etkisi).

• NISQ dönemi ve hibrit yaklaşımlar:
  Bugün kullanılan cihazlar hata oranları ve ölçek (kuantum hacmi) açısından sınırlı; bu yüzden çoğu pratik çalışma NISQ (Noisy Intermediate-Scale Quantum) sınıfında. NISQ için geliştirilen algoritmalar genellikle kuantum ve klasik işlemeyi birleştirir (variational algorithms, QAOA, VQE vb.). Google ve diğerleri hem hata düzeltme (fault-tolerance) hem de NISQ yaklaşımlarında ilerliyor.

• Algoritmanın “verifikasyonu” neden önemli?
  Kuantum sonuçlarının doğrulanması (başka bir kuantum veya klasik yöntemle) bilimsel güvenilirlik için kritik. Google’ın iddiası, çalıştırılan algoritmanın klasik süperbilgisayarların açıkça erişemeyeceği bir görevde başarılı ve doğrulanabilir bir avantaj gösterdiğini ileri sürüyor — bu alanda bir “ilk” olarak sunuluyor.

2. Güncel haber özeti

• Google’ın duyurusu: Google Quantum AI, Willow adlı yeni çip ve “Quantum Echoes” adlı algoritma ile belirli bir moleküler simülasyon görevini dünyanın en hızlı süperbilgisayarlarından çok daha hızlı çözdüklerini ve bunun donanımda doğrulanabilir bir kuantum avantajı olduğunu açıkladı. Google’ın kendi duyurusu ve teknoloji basını bu haberi genişçe yayımladı.

• ABD hükümeti/Trump yönetimi ve piyasa tepkisi: ABD yönetiminin—haberlerde “Trump yönetimi” olarak geçen—bazı kuantum bilgi işlem firmalarından hisse alma görüşmeleri olduğu, bu haberlerin kamuoyuna yansımasıyla ilgili şirket hisselerinin yükseldiği bildirildi. Reuters gibi uluslararası haber ajansları konuyla ilgili raporlar yayınladı. Bu tür devlet müdahaleleri, hem sermaye piyasalarını hem de regülasyon/teknoloji-politikalarını etkiler.

• Sektörde öne çıkan şirketler (yatırım/altyapı haberleriyle birlikte): IonQ, Rigetti, D-Wave, PsiQuantum, Xanadu, Quantinuum ve büyük teknoloji aktörleri (Alphabet/Google, IBM, Microsoft) sektörün merkezinde. Kamuya açık listeler ve yatırım haberleri bu firmaları sıkça işaret ediyor.

3. Açık kaynak ekosistemi — nereden başlanır?

Kuantum yazılım topluluğu yoğun biçimde açık kaynak üzerine inşa ediliyor; araştırma ve tekrar üretilebilirlik (reproducibility) açısından bu çok önemlidir:

• Cirq (Google): Google’ın açık kaynak kuantum çerçevesi; NISQ cihazları için optimize edilmiş.

• Qiskit (IBM): Tam yığın (full-stack) açık kaynak SDK; geniş araştırma ve eğitim ekosistemiyle birlikte.

• PennyLane (Xanadu): Kuantum makine öğrenmesi ve hibrit çalışmalarda öne çıkan açık kaynak araç.

Bu açık kaynak projeler, hukuki açıdan lisans (Apache, MIT, vb.), katkı/katılımcı sözleşmeleri, kod gönderme politikaları gibi pek çok hukuki meseleyi gündeme getirir.

4. Bilişim hukuku açısından ana etki alanları ve riskler

Aşağıda Türkiye’de bir bilişim avukatı olarak ele almamız gereken somut başlıklar ve her bir başlığa ilişkin kısa hukuki öngörülerimiz olacak.

A. Kriptografi & Veri Koruma (en acil risk)

• Tehdit: Shor benzeri algoritmaların büyük ölçekli, hatasız kuantum bilgisayarlarda çalışması hâlinde RSA, ECC gibi bugün yaygın kullanılan kamu anahtarlı şifreleme sistemleri kırılabilir. Bu, saklanan geçmiş verilerin (yürürlükteki şifreleme altında olanlar) “retrospektif” olarak açığa çıkması riskini doğurur.

• Mevzuat/standartlar: NIST’in post-quantum kriptografi (PQC) çalışmaları sürüyor; 2024–2025 döneminde ilk PQC standartları yayımlandı ve NIST süreci devam ediyor — kurumların bu geçiş planlarını yapması gerekiyor. Türkiye’de veri koruma (KVKK) yükümlülükleri kapsamında “uygun güvenlik seviyesi” kavramı, PQC döneminde revize edilmeli ve uyum planları öncelik almalı.

• Tavsiye: Kurumlara (özellikle finans, sağlık, kritik altyapı) “crypto-agility” — değiştirilebilir kriptografi stratejisi — oluşturulması, arşivlenmiş kritik verilerin risk analizi ve uzun süreli gizlilik gerektiren veriler için öncelikli post-quantum şifreleme adaptasyonu önerilmeli.

B. İhracat kontrolleri ve ulusal güvenlik

• Kuantum teknolojileri, stratejik teknoloji sınıfına giriyor; ihracat kontrolleri, yabancı yatırımlarda incelemeler, yabancı ortaklıklarda ulusal güvenlik incelemeleri artabilir. ABD ve AB’nin stratejik teknoloji kontrolleri örneklerine dikkat edilmeli (bilhassa mikrometre düzeyde ekipman, IP transferleri).

• Tavsiye: Kuantum donanımı/anahtar IP paylaşan uluslararası işbirliklerinde MBK/uygulama sözleşmelerine (compliance, export control clauses) güç verilmeli; şirket birleşmelerinde ulusal güvenlik incelemeleri riskleri danışmanlık olarak sunulmalı.

C. Fikri Mülkiyet ve Açık Kaynak

• Açık kaynak projeleri (Cirq, Qiskit, PennyLane) hızla büyüyor; lisans seçimi, katkı sözleşmeleri, patent stratejileri (özel algoritmalar vs. altyapı) çakışabilir. Açık kaynak katkılarının teknolojik fırsatlara dönüşmesi halinde ticari hukuki çatışmalar beklenebilir.

• Tavsiye: Kurumlara katkı politikaları, CLA (Contributor License Agreement), açık kaynak lisans uygunluk denetimleri, çalışanların yan projelerinin sınırlandırılması gibi hukuki korumalar önerin.

D. Rekabet Hukuku ve Devlet Müdahaleleri

• ABD hükümetinin doğrudan hisse alımı veya stratejik yatırım haberleri piyasada fiyat oynaklığı yarattı; devletin belirli firmalara öncelik verme veya kaynak aktarma tercihleri, rekabet ve eşit erişim soru işaretleri doğurur. Devlet-muhalefet ilişkileri, tedarikçi seçimi süreçleri, kamu ihalelerinde şeffaflık gereksinimleri hukuki inceleme konusu olabilir.

• Tavsiye: Kamu ihalelerinde fayda-maliyet analizleri, şeffaflık ve rekabet kurallarına uygunluk denetimleri; özel sektöre danışmanlıkta potansiyel yasal çatışma senaryoları hazırlanmalı.

E. Sözleşme Hukuku & Sorumluluk (Liability)

• Kuantum tabanlı hizmetlerde yanlış sonuçlar/yanıltıcı performans iddiaları (ör. “13.000× hız” gibi ölçümlerin bağlamının açık olmaması) müşteri-sunucu arasındaki SLA’larda (service-level agreement) sorun yaratabilir. Ayrıca verinin yanlış veya hatalı şekilde çözümlenmesi sonucu zararın kimde olacağı sözleşmelerde netleştirilmelidir.

• Tavsiye: SLA’lar, doğrulanabilirlik kriterleri, üçüncü taraf doğrulama süreçleri, sigorta ve tazminat maddeleri açıkça düzenlenmelidir.

F. Kişisel Veriler & KVKK

• Kişiye özel ilaç geliştirme gibi kullanım alanları sağlık verilerini içerir; kuantum analizlerinin sağlık verisi işleyişi KVKK kapsamındaki hassas veriler açısından özel dikkat gerektirir. Aydınlatma metinleri, veri minimalizasyonu ve işlem dayanakları yeniden gözden geçirilmelidir.

5. Pratik yol haritası — Bir bilişim avukatının atacağı adımlar

1. Hızlı risk taraması (30–60 gün): Müvekkillerin kriptografik varlıklarını (sertifika altyapıları, VPN’ler, veri arşivleri) listeleyin ve PQC’ye ihtiyaç sıralaması yapın.

2. Sözleşme şablonları güncellemesi: Kuantum hizmeti sağlayıcılarına yönelik SLA, IP, gizlilik, ihraç kontrolü ve uyum maddelerini ekleyin.

3. Açık kaynak uyumluluğu: Kurumların katkı ve lisans politikalarını denetleyin; gerekli CLA/CLA benzeri sözleşmeleri hazırlayın.

4. Regülasyon takibi: ABD/AB/Çin politikaları, NIST duyuruları ve ihracat kontrol listelerini takip edecek bir uyarı mekanizması kurun.

5. Eğitim & iç politika: Kurumlara “crypto-agility”, açık kaynak katkı kuralları, veri sınıflandırma eğitimleri verin.

6. Etik & insan hakları değerlendirmesi: Kuantum güçlerinin kötüye kullanım riskleri (mahremiyet ihlali, ayrımcılık vb.) göz önünde bulundurulmalı.

6. Sonuç — Neden şimdi harekete geçilmeli?

Google’ın son duyurusu (donanımda doğrulanabilir avantaj iddiası) ve ABD’de devlet-piyasa etkileşimlerine dair haberler, kuantum teknolojilerinin laboratuvar aşamasından uygulamalara doğru hızla ilerlediğine dair güçlü bir sinyal veriyor. Hukuki altyapı, standartlar ve sözleşme çerçeveleri bugünden hazırlık yapmazsa kurumlar hem teknolojik hem de yasal olarak geride kalabilir. Türkiye’de bilişim hukuku topluluğu bu konuyu önden ele alırsa, bankacılık, sağlık ve savunma gibi kritik alanlarda rehberlik sağlayabilir ve ilk yaygın, Türkçe hukuki değerlendirmeyi yapan ekip olma avantajını yakalayabilir.

Kaynakça

• Google Quantum AI — “Willow” çipi ve “Quantum Echoes” algoritması duyurusu.
  https://blog.google/technology/research/quantum-echoes-willow-verifiable-quantum-advantage/

• LiveScience / ScienceNews / diğer analizler — Google’ın hız avantajı ve doğrulanabilir kuantum üstünlüğü üzerine incelemeler.
  https://www.sciencenews.org/article/quantum-echoes-google-computer
  (İlgili diğer analizler için: Nature makaleleri, teknoloji basını)

• Reuters — ABD hükümetinin kuantum bilgi işlem firmalarına hisse alımı/finansman görüşmeleri haberi.
  https://www.reuters.com/business/quantum-computing-firms-jump-after-report-us-government-stake-talks-2025-10-23/

• Qiskit (IBM) — Açık kaynak kuantum yazılım geliştirme kiti.
  https://www.ibm.com/quantum/qiskit

• Cirq (Google) — Açık kaynak kuantum algoritma platformu.
  https://quantumai.google/cirq

• PennyLane (Xanadu) — Hibrit kuantum makine öğrenmesi çerçevesi.
  https://pennylane.ai

• NIST — Post-Quantum Cryptography standartlaştırma süreci ve resmi duyuruları.
  https://www.nist.gov/news-events/news/2024/08/nist-releases-first-3-finalized-post-quantum-encryption-standards

• ABD ve AB stratejik teknoloji ihracat kontrol belgeleri (örneğin Dual-Use export control düzenlemeleri).
  (Ulusal ve AB Resmî Gazeteler, US export control düzenlemeleri gibi kaynaklar)

• Google Quantum AI — Quantum Advantage ve doğrulanabilirlik raporları / teknik detaylar (örneğin “Our quantum hardware” makalesi).
  https://blog.google/technology/research/quantum-hardware-verifiable-advantage/

• Teknik makale — “Quantum computation of molecular geometry via nuclear spin echoes” (PDF).
  https://quantumai.google/static/site-assets/downloads/quantum-computation-molecular-geometry-via-nuclear-spin-echoes.pdf

AVUKAT DESTEĞİ